Πηγή: https://www.kathimerini.gr/istoria/562778665/nikolo-makiaveli-o-kynikos-tis-politikis-theorias/
[Η εξαίρετη “Εισαγωγή” του Παναγιώτη Κονδύλη στα “Εργα” του Μακιαβέλλι βρίσκεται ΕΔΩ]
12.01.2024
∆εν είναι ανάγκη για κάποιον να µελετά πολιτική θεωρία, να γοητεύεται από την πολιτική επιστήµη ή να ενδιαφέρεται για την ιστορία της Φλωρεντίας ώστε να έχει ακούσει το όνοµα του Νικολό Μακιαβέλι. Στην πραγµατικότητα δεν χρειάζεται να κάνει τίποτε από όλα αυτά. Αρκεί µόνο να έχει µια στοιχειώδη επαφή µε τον δυτικό πολιτισµό, καθώς, ακόµα κι ως επίθετο (µακιαβελικός), ο Μακιαβέλι εξακολουθεί να είναι πανταχού παρών. Πολλοί έχουν ταυτίσει αυτόν τον Φλωρεντινό φιλόσοφο, διπλωµάτη, αξιωµατούχο και πρώιµο πολιτικό επιστήµονα µε την αδίστακτη επιδίωξη του συµφέροντος, τις µηχανορραφίες και την ανηθικότητα ή, εν ολίγοις, µε τη διατύπωση ότι «ο σκοπός αγιάζει τα µέσα». Ο Μακιαβέλι µπορεί να ήταν όλα αυτά. Όµως, ως γνήσιος άνθρωπος της εποχής του, της Αναγέννησης, προβληµατίζεται και ερευνά τα όσα συµβαίνουν γύρω του. Το 1513, όταν γράφει, µεταξύ άλλων, ίσως το πιο διάσηµο έργο του, τον Ηγεµόνα, ήταν ένας εµπειρότατος διπλωµάτης που είχε καταφέρει να ανέλθει στην περίπλοκη φλωρεντινή κοινωνία – τόσο περίπλοκη ώστε οι εναλλαγές των αρχόντων της πόλης και η επιστροφή των Μεδίκων στην εξουσία είχαν οδηγήσει τον Μακιαβέλι εξόριστο σε ένα από τα κτήµατα του πατέρα του λίγο έξω από την πόλη. Σχεδόν µισή χιλιετία και πλέον αργότερα, τα έργα του Μακιαβέλι παραµένουν το ίδιο επίκαιρα και διδακτικά. Το 1931 η Καθηµερινή δηµοσίευσε σε συνέχειες τη βιογραφία του εµβληµατικού Φλωρεντινού, σκιαγραφώντας περισσότερο και λιγότερο γνωστές πτυχές της ενδιαφέρουσας ζωής του. Στο ανά χείρας τεύχος περιλαµβάνονται δηµοσιεύµατα που αφορούν τις πρώτες µεγάλες του διπλωµατικές αποστολές, αλλά και µια αποτίµηση της ζωής και του έργου της «µεγαλυτέρας φυσιογνωµίας της ιταλικής Αναγεννήσεως».
Ένας πραγματικός ηγεμόνας
Μόλις πέσει το βράδυ, γυρίζω στο σπίτι και µπαίνω στο γραφείο µου· και στο κατώφλι του βγάζω από πάνω µου τα καθηµερινά ρούχα, που είναι γεµάτα λάσπη και ιλύ, και φορώ ρούχα βασιλικά κι επίσηµα· και ντυµένος όπως αρµόζει εισέρχοµαι στις αρχαίες αυλές των αρχαίων ανδρών, όπου –όντας καλοδεχούµενος– τρέφοµαι µ’ εκείνη την τροφή που είναι αποκλειστικά δική µου και που γι’ αυτήν γεννήθηκα. Εκεί µέσα δεν ντρέποµαι να µιλώ µαζί τους και να τους ρωτώ για τις αιτίες των πράξεών τους. Κι εκείνοι από ευγένεια µου απαντούν και για τέσσερις ώρες δεν νιώθω την παραµικρή πλήξη, ξεχνώ κάθε στενοχώρια, δεν φοβάµαι τη φτώχεια, δεν µε τροµάζει ο θάνατος: αφοσιώνοµαι ολότελα σ’ αυτούς. Και καθώς ο ∆άντης λέει πως δεν γίνεται γνώση αληθινή χωρίς να συγκρατείς αυτά που έµαθες, κράτησα σηµειώσεις απ’ τα όσα έµαθα συζητώντας µαζί τους και συνέθεσα ένα σύντοµο έργο, το De principatibus· σ’ αυτό εµβαθύνω όσο µπορώ στους συλλογισµούς πάνω στο θέµα, εξετάζοντας τι είναι η ηγεµονία, πόσα είδη υπάρχουν, πώς κατακτώνται, πώς διατηρούνται, γιατί χάνονται».
Αυτά έγραφε στις 10 ∆εκεµβρίου 1513 ο Νικολό Μακιαβέλι στον φίλο του και πρέσβη της Φλωρεντίας στην Παπική Έδρα στη Ρώµη, Φραγκίσκο Βεττόρι. Εξόριστος στο κτήµα του πατέρα του στο Σαν Κασιάνο, νότια της Φλωρεντίας, ο Μακιαβέλι απολαµβάνει µια ρουτίνα σχεδόν αγροτικής ζωής και το βράδυ γράφει ένα από τα διασηµότερα έργα του: τον Ηγεµόνα. Την ίδια περίοδο έχει ξεκινήσει να γράφει και ένα άλλο διάσηµο έργο του, με τίτλο Λόγος επί των πρώτων δέκα [βιβλίων] του Τίτου Λίβιου, το οποίο όµως θα ολοκληρώσει το 1520. Όπως αναφέρει στον φίλο του, Βεττόρι, στο έργο του εξετάζει τι είναι η ηγεµονία και τα είδη της, πώς µπορεί να κατακτηθεί αλλά και πώς µπορεί να χαθεί. Ο Ηγεµόνας θεωρείται µέχρι σήµερα ένα από τα σηµαντικότερα κείµενα πολιτικής θεωρίας και σε αυτό ο Μακιαβέλι πρωτοπορεί, καθώς αποµακρύνεται από τις ηθικολογικές συµβουλές και αντιµετωπίζει το ζήτηµα πραγµατιστικά, προτάσσοντας τι πρέπει να γίνει και όχι τι θα ήταν ηθικά σωστό να γίνει. Επικεντρώνεται στην έννοια της υπαρκτής αλήθειας, της αναγκαιότητας και του φόβου, διατυπώνοντας ουσιαστικά ότι ο σκοπός αγιάζει τα µέσα για έναν ηγεµόνα που δεν θέλει να χάσει την εξουσία. Βέβαια, αυτό δεν σηµαίνει ότι δεν κάνει λόγο για την έννοια της αρετής, της δόξας και της τιµής, υποστηρίζοντας όµως ότι αυτές µπορούν να κατακτηθούν µέσω του πολέµου, καθώς ένας επιτυχηµένος ηγεµόνας δεν πρέπει να επαναπαύεται στην ασφάλεια, αλλά να επιδιώκει τη δόξα και τη φήµη.
Ο Μακιαβέλι ίσως ήταν ο ιδανικότερος άνθρωπος για να γράψει ένα βιβλίο πολιτικής θεωρίας, καθώς ο ίδιος ήταν ένας πάρα πολύ έµπειρος διπλωµάτης, ο οποίος είχε µάθει να ελίσσεται στις συχνά µεταβαλλόµενες συνθήκες της εποχής. Οι ιταλικές πόλεις, ιδιαίτερα, εκείνη την εποχή διαφοροποιούνταν πάρα πολύ από τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές πόλεις, καθώς αποτελούσαν αυτόνοµες πολιτικές οντότητες, οι οποίες όµως την εποχή του Μακιαβέλι γίνονται θύµατα του µεταξύ τους ανταγωνισµού αλλά και των ισχυρότερων ευρωπαϊκών δυνάµεων, όπως η Γαλλία και η Ισπανία, που επεµβαίνουν συχνά, ακόµα και στρατιωτικά.
Για να σκιαγραφήσουµε µε ακρίβεια τον Μακιαβέλι, είναι πολύ σηµαντικό να τον εντάξουµε στο πλαίσιο στο οποίο ζούσε και δρούσε. Γεννηµένος το 1469 σε µια σχετικά επιφανή οικογένεια, µεγάλωσε στην περιοχή Σάντο Σπίριτο της Φλωρεντίας. Από τα ηµερολόγια του πατέρα του, Μπερνάρντο, ο οποίος ήταν νοµικός και ξόδευε µεγάλο µέρος του µικρού εισοδήµατός του σε βιβλία, ξέρουµε ότι ο Νικολό είχε έρθει από νεαρή ηλικία σε επαφή µε πολλούς κλασικούς συγγραφείς που εµφανώς επηρέασαν τη σκέψη του.
∆εν είναι βέβαιο ότι ο Μακιαβέλι µπορούσε να διαβάσει αρχαία ελληνικά από το πρωτότυπο, αλλά σίγουρα είχε διαβάσει αρχαίους Έλληνες συγγραφείς σε µετάφραση, όπως Θουκυδίδη, Πλάτωνα, Ξενοφώντα, Αριστοτέλη, Πολύβιο, Πλούταρχο και Πτολεµαίο. Όταν ήταν 7 χρονών, µελετούσε ήδη λατινικά και µπορούσε να µεταφράσει λαϊκά έργα στα λατινικά από την ηλικία των 12 ετών. Μεταξύ των συγγραφέων που διάβαζε ήταν οι Πλαύτος, Τερέντιος, Καίσαρας, Κικέρωνας, Σαλλούστιος, Βιργίλιος, Λουκρήτιος, Τίβουλλος, Οβίδιος, Σενέκας, Τάκιτος, Τίτος Λίβιος. Αγαπηµένοι του Ιταλοί συγγραφείς ήταν ο ∆άντης και ο Πετράρχης. Σε ηλικία 12 ετών, επίσης, φαίνεται ότι ο Μακιαβέλι άρχισε να µαθητεύει κοντά στον Πάολο ντα Ροντσιλιόνε, ιερέα και διάσηµο δάσκαλο που δίδασκε πολλούς εξέχοντες ουµανιστές, ενώ πιθανότατα αργότερα είχε δάσκαλο τον Μαρτσέλο ντι Βιρτζίλιο Αντριάνι, καθηγητή στο Πανεπιστήµιο της Φλωρεντίας. Αλλά και η Φλωρεντία ήταν η ιδανικότερη πόλη για την καλλιέργεια ενός πνεύµατος σαν του Μακιαβέλι. Πέρα από κοιτίδα των τεχνών, των γραµµάτων και των επιστηµών υπό την αιγίδα της παντοδύναµης οικογένειας των Μεδίκων, η Φλωρεντία ήταν µια πόλη που γνώρισε τις δικές της ταραχώδεις στιγµές.
Το 1494 πεθαίνει ο Λορέντζο ο Μεγαλοπρεπής. ∆ύο χρόνια πριν, ένας ∆οµινικανός µοναχός, ο Τζιρόλαµο Σαβοναρόλα, επιστρέφει στη Φλωρεντία και τα φλογερά κηρύγµατά του εναντίον των Μεδίκων, της ασυδοσίας και της ελευθεριότητας αλλά και εναντίον του ίδιου του Πάπα και της Εκκλησίας κερδίζουν την υποστήριξη του λαού της πόλης. Μετά την εισβολή του Καρόλου Η’ της Γαλλίας στην πόλη, ο Σαβοναρόλα ισχυρίστηκε ότι επρόκειτο για τη «µάστιγα του Θεού».
Επί οκτώ χρόνια ο Σαβοναρόλα κυριάρχησε στη Φλωρεντία, από την οποία είχαν εξοριστεί οι Μέδικοι: προέτρεψε τους πολίτες να εκλέξουν χρηστούς άνδρες στο Ανώτερο Συµβούλιο, το οποίο, «σταλµένο από τη Θεία Πρόνοια», ήταν η ενσάρκωση της δικαιοσύνης και της τάξης. Όµως, οι ισχυροί εχθροί που είχε αποκτήσει στη Ρώµη, καθώς στο στόχαστρό του βρισκόταν ο Πάπας Αλέξανδρος ΣΤ’ και η Ρωµαιοκαθολική Εκκλησία, την οποία παροµοίαζε µε πόρνη, οδήγησαν το 1497 στον αφορισµό του. Όταν ο Πάπας διέταξε τη σύλληψή του ως αιρετικού, ο Σαβοναρόλα συνελήφθη, βασανίστηκε και τελικά εκτελέστηκε δι’ απαγχονισµού και έπειτα κάηκε στην πυρά στην Πιάτσα ντελλα Σινιορία, στις 24 Μαΐου 1498.
Μερικές ηµέρες αργότερα, ξεπρόβαλλε από την αφάνεια ο 29χρονος Νικολό Μακιαβέλι, ο οποίος, παρά το νεαρό της ηλικίας του και την απειρία του, ανέλαβε επικεφαλής της ∆εύτερης Καγκελαρίας της ∆ηµοκρατίας της Φλωρεντίας, αποκτώντας κατ’ ουσίαν καθήκοντα υπουργού Εξωτερικών. Από τον Νοέµβριο του ίδιου χρόνου άρχισε να αναλαµβάνει διπλωµατικές αποστολές, µε αποκορύφωµα την αποστολή του στη γαλλική βασιλική αυλή από τον Ιούλιο του 1500 µέχρι τον Ιανουάριο του 1501. Έµελλαν να ακολουθήσουν πολλές αποστολές, καθώς και κοµβικές γνωριµίες µε τον Καίσαρα Βοργία και τον Πιέρο Σοντερίνι, ο οποίος κατείχε πλέον το αξίωµα του gonfaloniere διά βίου (ενώ µέχρι τότε το χρονικό όριο ήταν δύο µήνες). Ο Μακιαβέλι έπεισε τον Σοντερίνι ότι η Φλωρεντία θα έπρεπε να είχε έναν δικό της στρατό και να µη βασίζεται σε µισθοφορικά στρατεύµατα και έτσι ανέλαβε τον σχηµατισµό και τη διοίκησή του. Στο µεταξύ, ο Μακιαβέλι θα συνεργαζόταν µε τον Λεονάρντο ντα Βίντσι το διάστηµα 1502-1507· ένα από τα πιο φιλόδοξα έργα τους ήταν µια απόπειρα να συνδέσουν τον ποταµό Άρνο µε τη θάλασσα.
Πάντως, το καλοκαίρι του 1512 ο στρατός του Μακιαβέλι συντρίβεται στο Πράτο από τους Ισπανούς κατά τους Ιταλικούς Πολέµους και ο Σοντερίνι εξορίζεται. Ο Τζουλιάνο των Μεδίκων µπαίνει στη Φλωρεντία θριαµβευτής την 1η Σεπτεµβρίου. Η πολιτική και διπλωµατική καριέρα του Μακιαβέλι έµελλε να διακοπεί στις 7 Νοεµβρίου 1512, όταν αποµακρύνθηκε από τη διοίκηση της πόλης µε την επιστροφή των Μεδίκων.
Αφού κατηγορήθηκε ότι συµµετείχε σε µια συνωµοσία εναντίον των τελευταίων, στις αρχές του 1513 φυλακίστηκε και βασανίστηκε, ενώ τελικά απελευθερώθηκε τον Μάρτιο και οδηγήθηκε στην εξορία σε ένα από τα σπίτια της οικογένειάς του. Εκεί είναι που, ευρισκόµενος σε δυσµένεια, έγραψε τον Ηγεµόνα και τον Λόγο… του, παρευρισκόταν σε φιλολογικά και φιλοσοφικά σαλόνια και συνέθεσε το πιο διάσηµο θεατρικό του έργο, τον Μανδραγόρα. Μέχρι το 1520, η επιρροή ισχυρών φίλων του οδήγησε σε µια συµφιλίωση µε τους Μεδίκους, µε τον Τζουλιάνο να τον διορίζει ως επίσηµο ιστορικό της Φλωρεντίας στο πανεπιστήµιο της πόλης και να του αναθέτει τη συγγραφή της Ιστορίας της Φλωρεντίας (την οποία ολοκλήρωσε το 1525).
Ο Νικολό Μακιαβέλι έκλεισε διά παντός τα µάτια του στις 21 Ιουνίου 1527, λίγες ηµέρες αφότου η Φλωρεντία απέκτησε νέο σύνταγµα, έχοντας εκδιώξει τους Μεδίκους. Το όνοµά του έγινε συνώνυµο µε τις µηχανορραφίες και την αδίστακτη επιδίωξη του συµφέροντος – µια ανάγνωση ίσως άδικη ή, εν πάση περιπτώσει, απλουστευτική.
Μπορεί τα κείµενά του περί δόξας, αρετής και ηγεµονίας να φαντάζουν ξεπερασµένα για την εποχή µας, αλλά στην πραγµατικότητα παραµένουν πάντα επίκαιρα, φωτογραφίζοντας διαχρονικές πτυχές της ανθρώπινης φύσης.
Μυρτώ Κατσίγερα
<><><><><><><><><><><><><><><><><><><><>
Εάν η ιστορία εν τω συνόλω της υπετίμησε τον Μακιαβέλι, οφείλομεν να αναγνωρίσωμεν ότι πρώτος ο Μακιαβέλι περιεφρόνησε την ιστορίαν. Από τους λόγους του, καταφαίνεται πόσον ολίγον υπελόγιζε την κοινήν γνώμην. […]
Η ιστορία […] κατεσπίλωσεν αρχικώς την μνήμην διά να του αποδώση κατόπιν υπέρμετρον δόξαν. Ο ίδιος θα εγέλα με την διπλήν αυτήν στάσιν, επαναλαμβάνων την φράσιν, την οποίαν έλεγε όταν ανεπαύετο εις τον Άγιον Κασσιανόν:
«Τι ενδιαφέρει η δόξα ή η καταισχύνη;».
Η Καθημερινή, 20 Οκτωβρίου 1931
<><><><><><><><><><><><><><><><><><><><>
Η μεγαλυτέρα φυσιογνωμία της ιταλικής Αναγεννήσεως
Φαίνεται ότι είνε κοινή η τύχη όλων των µεγάλων έργων (θα ηµπορούσε να είπη κανείς και όλων των µεγάλων διανοιών) να διαφεύγουν πάντοτε των προσπαθειών της κριτικής, διά να τα κατανοήση απολύτως. Η κριτική πράγµατι µαταίως αγωνίζεται, να ανακαλύψη εις εν έργον τας διαφόρους πλευράς του, µαταίως µεταβάλλει θεωρητικήν αφετηρίαν διά να διαφωτίση ό,τι προηγουµένως είχε παραµείνη εις την σκιάν, εν τούτοις δεν δύναται ποτέ να καταλήξη εις ασφαλή συµπεράσµατα χωρίς να προκαλέση αναριθµήτους αντιρρήσεις και πληθώραν αντιθέτων απόψεων. Αι αναλύσεις, τα σχόλια, αι υποσηµειώσεις και µεγαλείτεραι ακόµη πραγµατείαι δεν κάµνουν τίποτε άλλο, παρά να συµβάλλουν εις την σύγχυσιν.
Πρέπει να οµολογηθή πράγµατι ότι εάν κάποτε κατορθώσωµεν να συµφωνήσωµεν, επί δευτερευόντων ή συµπληρωµατικών ζητηµάτων, δεν υπάρχει ούτε εν µεγάλο ζήτηµα, επί του οποίου να επήλθε πλήρης και απόλυτος οµοφωνία. Είτε πρόκειται περί της ιστορίας, είτε της φιλοσοφίας, της τέχνης, της φιλολογίας και αυτής ακόµη της επιστήµης, το ανθρώπινον πνεύµα δεν φθάνει ποτέ εις τα συµπεράσµατά του, παρά εις καταπλήσσουσαν αναρχίαν, και αφίνει διαρκώς την εντύπωσιν µεγάλης συγχύσεως.
Η αδυναµία αυτή της συνεννοήσεως δεν οφείλεται µόνον εις την ανικανότητα της λογικής κρίσεώς µας, αλλά και εις το ότι τα µεγάλα θέµατα περιέχουν πάντοτε εν εαυτοίς, λόγω των απειραρίθµων πλευρών των και των αναποφεύκτων αντιφάσεών των, τα συστατικά στοιχεία ενός αναποφεύκτου ανταγωνισµού.
Τούτου λεχθέντος, πρέπει τώρα να οµολογήσωµεν ότι εάν η κριτική διά παν σπουδαίον ζήτηµα παρέχει το θέαµα πραγµατικού χάους, εν τούτοις το κοινόν µάς δίδει ένα παράδειγµα εντελώς διάφορον. Μολονότι δεν αισθάνεται µήτε την επιθυµίαν, µήτε την διάθεσιν να µελετήση κανέν από τα σοβαρά προβλήµατα του πνεύµατος, αισθάνεται εν τούτοις την ανάγκην να κατέχη εφ’ όλων των θεµάτων ακριβείς εννοίας. Χωρίς να διστάζη πολύ, παραδέχεται τας πλέον ευκόλους, δηλαδή τας πλέον απλάς. Ούτω τα προβλήµατα, τα οποία εµφανίζονται εις πολύ ολίγους εκ των ανθρώπων, αποθαρρυντικώς πολύπλοκα, τουναντίον εις τους πολλούς λαµβάνουν όψιν όλως διάφορον και εκφράζονται µε τας πλέον κοινοτύπους εννοίας.
Ο Μακιαβέλι και ο Μακιαβελισµός είνε προβλήµατα που ηθέλησαν να λύσουν, ως συνήθως µε απλάς εννοίας. Αλλά και εδώ το κοινόν, µολονότι αγνοεί κατά βάθος το ζήτηµα, ευρέθη προ της εκλογής µεταξύ δύο γνωµών, διαφερουσών εντελώς µεταξύ των. ∆ιά τους µεν, οι οποίοι είνε και οι περισσότεροι, ο Μακιαβέλι, θεωρητικός της απάτης και της πολιτικής δολιότητος, διδάσκει ότι και τα χείριστα των µέσων επιτρέπονται, όταν θέλη κανείς να κατακτήση την εξουσίαν και να την διατηρήση. ∆ι’ αυτούς, το όνοµα του Μακιαβέλι κατέστη συνώνυµον της υποκρισίας, της αχρειότητος και της πολιτικής ανηθικότητος. Ο Μακιαβέλι, ο οποίος θυσιάζει πάσαν ατοµικήν ελευθερίαν προς όφελος του κυβερνώντος, εµφανίζεται ως ο δεδηλωµένος εχθρός όλων εκείνων οι οποίοι µεριµνούν διά τας ελευθερίας των. Η προσωπικότης του και τα δόγµατά του πρέπει να απορριφθούν µετ’ αποτροπιασµού εν ονόµατι της χριστιανικής ή απλώς της ανθρωπιστικής ηθικής, και εν ονόµατι των δηµοκρατικών ιδεωδών.
Εις το έτερον στρατόπεδον πρεσβεύονται τα αντίθετα. Θεωρούν τον Μακιαβέλι ως ένα αυστηρόν δηµοκράτην, ανατραφέντα µε τας αρχάς της αρχαίας Ρώµης, θερµαινόµενον από την αγάπην της πατρίδος, και ο οποίος διδάσκει ότι το οµαδικόν συµφέρον πρέπει πάντοτε να υπερισχύη του ατοµικού, ότι η δύναµις και η συνεκτικότης µιας Κυβερνήσεως δεν είνε δυνατόν να επιτευχθή χωρίς ωρισµένας αναγκαίας θυσίας και ότι η µέριµνα υπέρ της κοινής ευηµερίας αποζηµιώνει επαρκώς τας σκληράς απαιτήσεις του κρατικού συµφέροντος.
Ο Μακιαβέλι δι’ αυτούς καθίσταται µια ευγενής µορφή, της οποίας τα αξιώµατα επιβάλλονται εις όλας τας κυβερνήσεις (είτε πρόκειται περί µοναρχικών, αριστοκρατικών ή δηµοκρατικών) αι οποίαι, εξασφαλίζουσαι οπωσδήποτε την κρατικήν δύναµιν, επαυξάνουν εις το εσωτερικόν την κοινήν ευηµερίαν και επιβάλλουν πέραν των συνόρων τον φόβον και τον σεβασµόν.
Ιδού αι αντιτιθέµεναι θέσεις, τας οποίας από τεσσάρων περίπου αιώνων και εις όλας τας χώρας οι θαυµασταί και οι δυσφηµισταί του φλωρεντινού υπουργού υποστηρίζουν µετά πάθους. Και έτσι ο Μακιαβέλι έδωσεν αφορµήν εις µίαν τεραστίαν συζήτησιν η οποία ακόµη συνεχίζεται και δίδει αφορµήν εις το να γράφωνται τόσα, ώστε και µόνη η αναγραφή των έργων θα απετέλει ολόκληρον τόµον.
Πρέπει να λεχθή ευθύς εξ αρχής ότι εκ µίσους προς ηθικολόγους παιδαγωγούς και στενά ή δειλά πνεύµατα, επεχειρήθη η υπεράσπισις του Μακιαβέλι. Αλλά δεν αρκεί να κηρύττη κανείς τον πόλεµον κατά της ανοησίας και της µετριότητος, διά να θριαµβεύση εις τα επιχειρήµατά του. Πρέπει ακόµη να σηµειωθή, ότι πολλοί συγγραφείς επιτιθέµενοι ή υπερασπίζοντες τον Μακιαβέλι άλλοτε επηνείτο και άλλοτε εψέγετο, αναλόγως των πολιτικών συµπαθειών εκάστου.
Ενώ οι οπαδοί της απολυταρχίας τον κατηγορούν ότι εξέθεσε την αρχήν της αυταρχικότητος, αποκαλύπτων διά ποίων σκληρών µέσων πρέπει ενίοτε αυτή να συγκρατήται, οι δηµοκράται τον κατηγορούν ότι κατεπρόδωσε τον δήθεν δηµοκρατισµόν του και έδωσεν οδηγίας εις τους ηγεµόνας περί του πώς να συγκρατήσουν την εξουσίαν των εις βάρος των δικαιωµάτων του ατόµου. Ούτω ο Μακιαβέλι µετά κόπου διαφεύγει από τας χείρας των ταρτούφων, των ειλικρινών ή µη ηθικολόγων, διά να επαναπέση εις χείρας των πολιτικών, των απλήστων, διά την απολυταρχίαν, οι οποίοι αρέσκονται να ευρίσκουν εις το έργον του την δικαιολογίαν των κυβερνητικών των µεθόδων.
Οι πλείστοι εξ εκείνων οι οποίοι ησχολήθησαν µε τον Μακιαβέλι, λόγω του πάθους µε το οποίον το έκαµον, δεν παρέλαβον από το έργον του παρά εκείνο που τους συνέφερε, και εξεδήλωσαν την πρόθεσιν να τον εξαναγκάσουν να λάβη το εν ή το άλλον µέρος εις τα προβλήµατα της πολιτικής. Αλλά ο Μακιαβέλι είνε εκ των ανθρώπων εκείνων –και εις τούτο συναντάται µε όλα τα ανώτερα πνεύµατα– οι οποίοι, επιθυµούντες να παραµένουν πάντοτε µακράν των πολιτικών παθών, δεν εννοούν να εκδηλωθούν ποτέ. Όσοι επιδοκιµάζουν τον τρόπον αυτόν του σκέπτεσθαι, θα θαυµάσουν εις τον Μακιαβέλι την απόλυτον αµεροληψίαν του, την ανεξαρτησίαν του και την αδιατάρακτον αντικειµενικήν άποψίν του.
∆εν έχοµεν την πρόθεσιν να υποκινήσωµεν εις το έργον τούτο νέα συζήτησιν περί τον Μακιαβέλι. Μολονότι καθ’ όλην αυτήν την µελέτην είµεθα υποχρεωµένοι να αναλύωµεν τον χαρακτήρα και την σκέψιν του, θα ασχοληθώµεν όµως ειδικώς εις το να αφηγηθώµεν αυτήν την ζωήν του. ∆εν θα ήτο άλλως τε τούτο σύµφωνον µε την ιστορικήν αλήθειαν, αναλαµβάνοντες την εξιστόρησιν της ζωής του, να αφυπνίσωµεν την παλαιάν έριδα, διότι πρέπει να γνωρίζωµεν ότι η πολεµική περί τον Μακιαβέλι εδηµιουργήθη πολύ µετά τον θάνατόν του.
Μόνη η ζωή του Μακιαβέλι προσφέρει εις τον ιστορικόν υλικόν άπειρον. Όχι διότι υπήρξε µεγάλη ζωή. Η ύπαρξίς του αντιθέτως από πολλών απόψεων ήτο µετρία. Ο Μακιαβέλι ήτο δύσµορφος, πτωχός και ασθενικός. Αι περιστάσεις, εν µέσω των οποίων ανεπτύχθη, δεν ήσαν ευνοϊκαί. Καταναλίσκεται εις µαταίας προσπαθείας και από την ζωήν γνωρίζει µόνον τας ατυχίας και τας σκληράς διαψεύσεις των ονείρων του.
Εν τούτοις, η ζωή αυτή, η χωρίς χαράν, η πλήρης δυσχερειών και δυσθυµιών, δεν είνε ζωή συνήθης. Ο Μακιαβέλι έζησεν εις µίαν από τας µεγαλυτέρας στιγµάς της ιστορίας και µολονότι εκρατήθη πάντοτε εις δευτέραν µοίραν, ανεµίχθη στενώτατα εις τα γεγονότα της µεγάλης εκείνης εποχής.
Πρέπει άρα γε, να αναµνησθώµεν των µεγάλων εκείνων γεγονότων, τα οποία εκτυλίσσονται µεταξύ των ετών 1469 και 1527 που αποτελούν τους δύο πόλους της γεννήσεως και του θανάτου του; Η εποχή αυτή είνε η µεγαλειτέρα της Αναγεννήσεως. Τα πάντα είνε δηµιουργία και κίνησις. Είνε η εποχή της δηµιουργίας των µεγάλων συγχρόνων κρατών, της αποκαταστάσεως µιας νέας ευρωπαϊκής ισορροπίας και των πρώτων πολέµων της Ιταλίας, αι συνέπειαι των οποίων είνε τεράστιαι εις όλους τους κλάδους. Είνε η εποχή της ανακαλύψεως της Αµερικής και της νέας οδού προς τας Ινδίας, ανακαλύψεις αίτινες θα αναστατώσουν ολόκληρον την πολιτικήν οικονοµίαν του κόσµου. Εις τον τοµέα του πνεύµατος, είνε η γοργή ανάπτυξις της τυπογραφίας, η οποία διαχέει εις την Ευρώπην τον νέον πολιτισµόν. Μετ’ ολίγον είνε η Μεταρρύθµισις, η οποία θα προκαλέση ρεύµα τεράστιον ιδεολογιών και αντιρρήσεων, εις τον τοµέα των τεχνών, αι οποίαι άλλως τε διά τον Μακιαβέλι είνε γράµµα νεκρόν, τα πάντα κατά τον ήµισυ αυτόν αιώνα είνε περίλαµπρα. Όσον διά τα πρόσωπα που κατέχουν την σκηνήν, πάπαι, βασιλείς, ηγεµόνες, κοντοτιέροι, συγγραφείς ή καλλιτέχναι, όλοι είνε τόσον σπουδαίοι, ώστε από τεσσάρων αιώνων διατηρούν το ενδιαφέρον µας συνεχώς αµείωτον. ∆ύναταί τις να είπη ότι δεν υπήρξεν εις τον κόσµον γονιµωτέρα εποχή από αυτήν. Ο Μακιαβέλι, µεταξύ των τόσων σπουδαίων προσώπων που είδε και επλησίασε, φαίνεται ως ασήµαντος και άπορος διπλωµάτης. Ο εµφανής ρόλος του δεν ήτο σπουδαίος και περί το όνοµά του δεν έγινε µεγάλος θόρυβος. Αλλά τόση είνε η δύναµις των ιδεών, ώστε εξ όλης της δράσεως ενός αιώνος, δεν αποµένουν εις το τέλος παρά τα έργα της τέχνης και τα ολίγα γραπτά, τα οποία µεταβιβάζονται από γενεάς εις γενεάν. Και έτσι από τεσσάρων αιώνων, ο Μακιαβέλι αργά-αργά παίρνει την αιωνίαν «ρεβάνς» του ανθρώπου της σκέψεως επί του ανθρώπου της δράσεως.
Πρέπει ακόµη να σηµειώσωµεν, ότι παρά τα µεγάλα συγγραφικά του χαρίσµατα και την αξίαν των περισσοτέρων έργων του, ο Μακιαβέλι δεν θα απέκτα µεγαλυτέραν φήµην από µερικούς άλλους συγγραφείς της εποχής του, εάν µη, εις µίαν ηµέραν πείσµατος δεν είχε την έµπνευσιν διά να προκαλέση την προσοχήν των Μεδίκων του Ιουλιανού, του Λεµούρ ή του Λαρεντίου του Ουρµπίν, να συγκεντρώση εις εν µικρόν βιβλίον τα σκληρά αξιώµατα της Κυβερνήσεως της εποχής του. Το έργον, το οποίον τότε δεν εφάνη ούτε πρωτότυπον ούτε δυνατόν και το οποίον µάλιστα διήλθεν απαρατήρητον, επροκάλεσεν έκτοτε σκάνδαλον. Μερικαί φράσεις του «Ηγεµόνος» διήγειραν αυταί µόναι περί το όνοµα του Μακιαβέλι, την κατάπληξιν, την οργήν, τον θαυµασµόν και όλον αυτόν τον θόρυβον, ο οποίος καθιέρωσε ασφαλώς την φήµην του. Τα χρησιµοποιούµενα µέσα εις την πολιτικήν δεν µετεβλήθησαν από της εποχής του Μακιαβέλι. Τα παραδείγµατα, όπου η δολιότης και η δύναµις υπερισχύουν της τιµιότητος και του δικαίου, αποτελούν ολόκληρον την ιστορίαν µας. Αλλ’ ο καθείς προσποιείται ότι πιστεύει ότι αυτά αποτελούν ήθη του παρελθόντος και ότι µία νέα τάξις διέπει τας πολιτικάς σχέσεις των λαών. Ούτω εις την αφέλειαν ενός µέρους της ανθρωπότητος και εις την υποκρισίαν του ετέρου, ο Μακιαβέλι οφείλει µέγα µέρος της φήµης του.
Ο Μακιαβέλι, ο οποίος, υπό την ιδιότητά του ως υπουργού του Άρχοντος της Φλωρεντίας –καθήκοντα τα οποία εξετέλει πιστώς επί 14 έτη– απεστάλη υπέρ τας 30 φοράς εις αποστολάς, περί το τέλος δε της ζωής του απησχολήθη και πάλιν µε τας πολιτικάς υποθέσεις, ανεµίχθη τόσον στενώς εις τα γεγονότα της εποχής του, ώστε διά να δώσωµεν µίαν ιδέαν της δράσεώς του, και να εξηγήσωµεν το έργον του, θα είµεθα υποχρεωµένοι να αφηγηθώµεν συνοπτικώς ολόκληρον την ιστορίαν της εποχής του. Αντιθέτως δε προς την συνήθειαν του βιογράφου, ο οποίος, συνήθως, θέλει τον κόσµον να περιστρέφεται περί τον ήρωά του, ηµείς προσεπαθήσαµεν να τοποθετήσωµεν τον Μακιαβέλι εις την θέσιν του, εις την µικράν του θέσιν, αφίνοντες εις άλλους τον πρώτον ρόλον, καθ’ όσον το απήτουν αι ιστορικαί περιστάσεις.
Μολονότι µε τον καιρόν ήλλαξε όψιν, θα ηµπορούσεν, ως τόσο, κανείς και σήµερα ακόµη, να αναπαραστήση εις την φαντασίαν του την Φλωρεντίαν του XV αώνος. Εάν τα τείχη τα οποία την περιέκλειαν άλλοτε, έχουν κατά το πλείστον εξαφανισθή, καθώς επίσης και οι απειράριθµοι πύργοι που εξείχον από τα σπίτια, εάν πολλαί παλαιαί οικοδοµαί και ολόκληρος η γραφική συνοικία του Γκέτο και του Μερκάτο Βέκκιο εκρηµνίσθησαν, διά να υποχωρήσουν εις τας απαιτήσεις µιας συγχρόνου πόλεως, διατηρούνται ακόµη πολλαί εκκλησίαι, πολυάριθµα µέγαρα, δρόµοι σχεδόν ολόκληροι εις την αυτήν κατάστασιν που τα είδαν οι άνθρωποι της εποχής του Μακιαβέλι. Επί των αρχαίων ξυλογραφιών επανευρίσκοµεν τους γοητευτικούς λόφους, τους οποίους βλέποµεν και σήµερον εις την Φλωρεντινήν πεδιάδα, την ωραιοτέραν εις τον κόσµον, και ασφαλώς πάντοτε ανάλλαχτην µε τα µικρά ασβεστοβαµμένα σπιτάκια, µε τους σκιερούς κήπους, µε της µεγάλες αγροικίες, της εληές, τα κυπαρίσσια και τα κλήµατα, που κρεµάµενα από τα δένδρα, περιζώνουν ολόκληρη την χώραν σαν µε µια γκιρλάντα.
Εις την πόλιν αυτήν όπου επί ένα αιώνα και πλέον το πνεύµα, το ταλέντο, η µεγαλοφυΐα θα αναπτυχθούν υπό τας πλέον ποικίλλας µορφάς των, ο Μακιαβέλι βλέπει το φως της ηµέρας, µιας ηµέρας της γλυκειάς εκείνης φλωρεντινής ανοίξεως, που πόσον συχνά ύµνησαν οι ζωγράφοι και οι ποιηταί.
Η ιταλική κοινωνία του 15ου αιώνος διήλθεν από µίαν περίοδον συνεχών αναστατώσεων. Η πολιτική ευρίσκεται εν διαρκεί αναβρασµώ, τόσον εσωτερικώς, όσον και εξωτερικώς. Η ειρήνη διήρκεσεν ολίγον µόνον χρόνον, διότι κατωρθώθη η αναχαίτησις των συνεχών επιδροµών των ∆υνάµεων του Βορρά, αλλά η αναστολή αύτη είνε ολιγόχρονος. Η διεθνής ειρήνη δεν προϋποθέτει και την ιταλικήν. Αι δηµοκρατίαι, όπως η Φλωρεντία, είνε χηµικά εργαστήρια θεσµών, εντός των οποίων διεξάγεται αέναος πάλη. Αι αριστοκρατικαί πολιτείαι, όπως η Βενετία, κυβερνώνται µε τροµακτικήν σκληρότητα. Η εκκλησία της Ρώµης αποµακρύνεται ολοέν περισσότερον από την λατρείαν του Γαλιλαίου, µεταβάλλεται εις µίαν αυλήν, αποκλειστικώς πολιτικήν, µηχανορραφεί προς όλας τας κατευθύνσεις, µε µόνην την φιλοδοξίαν να επαυξήση τα γήινα αγαθά της.
Ευλόγως ο Φρα Γκερόλαµο Σαβοναρόλα αναφωνεί µε βιαιότηταν µανιακού: «Η εκκλησία δεν είνε πλέον εκκλησία, τα πάντα πωλούνται και αγοράζονται, το άγιον αίµα του Χριστού πωλείται». Οι ηγεµόνες ανέρχονται τους µικρούς των θρόνους διά της βίας και διά της βίας διατηρούνται επ’ αυτών. Εις το κάθε ένα από τα µικροσκοπικά κράτη, που απαρτίζουν την χερσόνησον της Ιταλίας, ενεκλείετο και µια λίµνη αίµατος.
Αι οικογένειαι ήσαν διηρηµέναι. ∆εν υπάρχει έθνος και, παρά τας βιαίας εκδηλώσεις των Κυβερνήσεων, δεν υπάρχουν Κράτη. Υφίστανται µόνον φατρίαι, αι οποίαι επιθυµούν την εξουσίαν διά την εξουσίαν, χωρίς να έχουν κανέν ιδεώδες, χωρίς να εξυπηρετούν κανέν οµαδικόν συµφέρον.
Αι ηθικαί αρχαί, που διαπλάττονται εις την ατµόσφαιραν αυτήν, ευρίσκονται εν αρµονία µε τα γεγονότα, κανείς δεν τηρεί τον όρκον του. Ένας ηγεµών που επισκέπτεται έναν άλλον, εξ απλής φιλίας, διατρέχει τον κίνδυνον να φυλακισθή ή να δολοφονηθή. Αι συµµαχίαι διαλύονται επί του πεδίου των µαχών. Ο φίλος είνε κάποτε επικινδυνωδέστερος από τον εχθρόν. Οι λαοί δεν έχουν δικαιώµατα. Την ηµέραν που επαναστατούν και εκθρονίζουν την αρχήν η οποία τους καταπιέζει, η αρχή αύτη πίπτει εις χείρας κοινών κακοποιών. Η µαταιοδοξία ικανοποιείται ως εάν απετέλει τι το καλόν. Ανεγείρουν αγάλµατα εις ζώντας, µνηµεία διά να υπενθυµίζουν ψευδή και κωµικά ανδραγαθήµατα. Ο Λουδοβίκος Αριόστος ασωτεύεται εις επαίνους διά την σύζυγον του Ηρακλέους Πρώτου, λέγων ότι απέθανε, διότι η ζωή δεν ήτο δι’ αυτήν αξία. Ο Άγγελο Πολιτσιάνο ευρίσκει υπερόχους τας εξωγαµιαίας σχέσεις του Λαυρεντίου του Μεγαλοπρεπούς και αυτός περιερχόµενος τας συνοικίας της ηδονής εξυµνεί την δόξαν των γυναικών των χαµαιτυπείων.
Η δολοφονία είνε όπλον το οποίον όλοι µεταχειρίζονται διά να ανέλθουν εις την εξουσίαν, ενώ ταυτοχρόνως του ιδίου όπλου ποιούνται χρήσιν οι άλλοι διά να τους ανατρέψουν. Εις τας θύρας των εκκλησιών, οι εντός αυτών ηγεµόνες πίπτουν δολοφονούµενοι. Απόπειραι βάρβαροι, αλλά των οποίων η τιµωρία είνε ακόµη αποκρουστικωτέρα.
Οι Σφόρτσα, οι Βισκόντι, οι Μέδικοι του Μιλάνου και της Φλωρεντίας, οι Μπαλιόνι της Περούζης, οι Ρόβερε του Σιγκάλια, οι Έστε της Φεράρας, οι Πολέντα της Ραβέννης, οι Μοντεφέλτρε του Ουρµπίν, οι Μαλατέστα, οι Βιτέλλι, οι Πετρούτσι, οι Μπεντιβόλι και όλοι οι τύραννοι των ιταλικών πόλεων, µεγάλων ή µικρών, καταστρέφουν τας δηµοτικάς ελευθερίας και ταυτοχρόνως την ιδέαν του καλού και τον σεβασµόν της ανθρωπίνης ζωής. Καταπατούν το δικαίωµα των πολιτών, οπλίζονται µε ένα και µόνον σκοπόν, το να αρπάσουν την εξουσίαν και να εξασφαλισθούν εις αυτήν, χωρίς άλλην επιθυµίαν από την ατοµικήν ευηµερίαν, χωρίς να φοβούνται την καταδίκην και το λαϊκόν µίσος, και πίπτοντες µόνον από το εγχειρίδιον του δολοφόνου, το οποίον µαντεύουν εις την σκιάν. Παρά τα τόσα έτη που εκύλησαν, θα ηδύνατο ακόµη να είπη κανείς µαζί µε τον Ντάντε:
Ω πόσον η γη της Ιταλίας
βρίθει από τυράννους…
Η Καθηµερινή, 4 Οκτωβρίου 1931
<><><><><><><><><><><><><><><><><><>
Το πραγματικό λειτούργημα του Μακιαβέλι
Ποίον υπήρξε το πραγµατικόν λειτούργηµα του Μακιαβέλι, καθ’ όλην την διάρκειαν της υπηρεσίας του, δεν είναι εύκολον να καθορισθή. Το βέβαιον όµως είνε ότι η σταδιοδροµία του ήτο πλήρης λεπτοτάτων αποστολών και τούτο µάλιστα από των πρώτων ηµερών.
Εις τας ειδικάς αυτάς αποστολάς, ο Μακιαβέλι δεν εµφανίζεται ποτέ ως πληρεξούσιος της ∆ηµοκρατίας ή ως πρέσβυς. Πολλάκις, δεν είνε παρά ένας ασήµαντος απεσταλµένος και δι’ ωρισµένην περίπτωσιν. Άλλοτε πάλιν, λαµβάνει την εντολήν να προπαρασκευάση την οδόν εις έναν άλλον πρέσβυν, ο οποίος δεν θα αποκαλύψη το όνοµά του, παρά την στιγµήν καθ’ ην τα πάντα φαίνονται να έχουν εξασφαλισθή. Τον περισσότερον χρόνον, είνε απλούς γραµµατεύς ή µυστικοσύµβουλος του ∆ηµοσίου Κατηγόρου. Ο ίδιος χαρακτηρίζει τα έργα του αυτά, λέγων ότι προπαρασκευάζει την οδόν διά τον «Άρχοντά» του.
Μολονότι όµως δεν έφερνε ποτέ µεγάλους τίτλους, ενέπνεεν απεριόριστον εµπιστοσύνην εις τα µέλη του Συµβουλίου των ∆έκα, και δύναταί τις να βεβαιώση ότι εις την σκοτεινήν αφάνειαν των γραφείων υπήρξε ο εµψυχωτής της Φλωρεντινής διπλωµατίας της τότε εποχής. Όταν ο Έντγκαρ Κινέ τον παριστά καλπάζοντα εν πλήρει ποµπή εις τας βασιλικάς συνοδείας, επαναλαµβάνει µίαν από τας χιλίας ανακριβείας, αι οποίαι περιέβαλον έκτοτε τον άνθρωπον τούτον του ζόφου. Θα ήτο µάλλον ακριβέστερον να φαντασθώµεν τον Μακιαβέλι βαδίζοντα όπισθεν σπουδαίου και κραταιού της εποχής εκείνης προσώπου και ψιθυρίζοντα εις το ους του τα κύρια σηµεία, επί των οποίων θα διεξήγοντο αι διαπραγµατεύσεις της αύριον, και υποφέροντα από την ανικανότητα του αρχηγού του, και απευθύνοντα κατόπιν την λεπτοµερή του έκθεσιν εις τους «Ενδοξωτάτους άρχοντας της Φλωρεντίας».
Ολίγους µήνας μετά τον διορισµόν του, λαµβάνει την πρώτην αποστολήν ή «πρεσβείαν» παρά τω άρχοντι του Πιοµπίνο.
∆ιά την επίσκεψίν του εις τον Άρχοντα του Πιοµπίνο, ο νεαρός απεσταλµένος είχε λάβη την εντολήν να φερθή αβροφρόνως, και να προσφέρη το παν και τίποτα. Ώφειλε να περιορισθή εις γενικότητας και να αφίση να πιστευθή ότι είνε δυναταί όλαι αι πιθανότητες, χωρίς όµως να λάβη καµµίαν συγκεκριµένην υποχρέωσιν. Αι οδηγίαι που έδιδον τότε εις τους πρεσβευτάς και απεσταλµένους ήσαν παροµοίου τύπου. Το κύριον σηµείον των διαπραγµατεύσεων επεξηγείτο σαφώς. Η στάσις της ∆ηµοκρατίας εξετίθετο µε πάσαν ειλικρίνειαν. ∆ιηυκρινίζετο, δηλαδή, ποίον ήτο το σηµείον της διαφωνίας, ποίαι αι διφορούµεναι λέξεις, τας οποίας ο απεσταλµένος ώφειλε να χρησιµοποιήση, πώς θα ηδύνατο να εξέλθη από µιαν δύσκολον περίστασιν, και ποία τα κύρια επιχειρήµατα άτινα ώφειλε να αντιτάξη. Εις την προκειµένην υπόθεσιν ο Μακιαβέλι ώφειλε να δηλώση εις τον Άρχοντα του Πιοµπίνο ότι οι «Ενδοξώτατοι Άρχοντες της Φλωρεντίας» είχον την επιθυµίαν να του παράσχουν πλήρη ικανοποίησιν. Του παρήγγελον να εξηγήση τας καλάς διαθέσεις του µεγάλου Συµβουλίου, «αλλά µε φράσεις γενικωτάτας, διά να µη δεσµευθή ουδαµώς η ∆ηµοκρατία». Του παρήγγειλαν, ακόµη, «να έχη µεγάλην υποµονήν, και ότι εάν οι διαπραγµατεύσεις κατέληγον εις ρήξιν, ώφειλε να καταβάλη πάσαν προσπάθειαν να τας επαναλάβη, αλλά µε τον αποκλειστικόν και µόνον σκοπόν διά να κερδίζη καιρόν». Έπρεπε δηλαδή, οπωσδήποτε, αι διαπραγµατεύσεις να συνεχισθούν, αλλ’ η ∆ηµοκρατία να µην έχη να αντιµετωπίση έστω και την ελαχίστην δέσµευσιν.
Και ούτω ο συγγραφεύς του «Ηγεµόνος» έλαβε το πρώτον διπλωµατικόν του µάθηµα. ∆εν λέγοµεν την πολιτικήν του µόρφωσιν, διότι αυτήν την απέκτησε µέσα εις το ίδιον εκείνο περιβάλλον, όπου αι αρχαί της ραδιουργίας και της κρυψιβουλίας απετέλουν συστατικόν της ατµόσφαιρας που ανέπνεον. Και εκ της συνηθείας ταύτης, το πλήθος των πολιτών είχεν εξοικειωθή εις το ψεύδος. Μια στάσις υποκριτική, επεβάλλετο εις όλους, διά να µην είνε κατόπιν θύµατα αντιθέτων καθεστώτων, τα οποία ενηλλάσσοντο ιλιγγιωδώς. Όλα ταύτα απετέλουν ασφαλώς ένα Μακιαβελισµόν, εις την σχολήν του οποίου διεπλάσσετο ο νεαρός Μακιαβέλι.
Την 12ην Αυγούστου του 1499, του παραγγέλλουν να µεταβή πλησίον των Φόρλι, εις την διάσηµον κόµησσαν Αικατερίνην Σφόρτσα και τον µεγαλύτερον υιόν της Οκταβιανόν. Είνε η πρώτη φορά που ο Μακιαβέλι έρχεται εις επαφήν µε πνεύµα εύστροφον και ισχυρόν ως το ιδικόν του. Η Αικατερίνη Σφόρτσα είχε όλην την ενεργητικότητα των προγόνων της, ενεργητικότητα µεσαιωνικού τύπου, µίγµα αποφασιστικότητος και απάτης.
Ο Μακιαβέλι δεν είχε αποκτήσει ακόµη την εποχήν εκείνην την δεξιότητα µε την οποίαν οι κρίσιµοι καιροί επέπρωτο να προικίσουν το πνεύµα του. Είνε ένας άνθρωπος διατεθειµένος να λέγη µάλλον ό,τι σκέπτεται ή µάλλον διατεθειµένος περισσότερον προς την ειλικρίνειαν, την οποίαν όµως έκτοτε εγκατέλειψεν ολοσχερώς. ∆εν αναµένει πρώτον τας προτάσεις του αντιπάλου, προθυµοποιείται να κάµη τας ιδικάς του. ∆εν ζητεί άµεσον επικύρωσιν της προσφοράς, και αρκείται µόνο εις τον δοθέντα λόγον.
Αι µέθοδοι όµως αύται δεν είνε εκείναι που αρµόζουν εις την περίπτωσιν αυτήν. Η κόµησσα ένα και µόνον σκοπόν έχει εις την ζωήν της: να διατηρήση ό,τι απέκτησεν, αδιάφορον πώς. Είνε κράσεως ισχυροτάτης, ικανή διά το παν, πονηρά και ραδιούργος, γνωρίζει να είνε σκληρά, και γνωρίζει να βασανίζη. Η µόνη της αδυναµία είναι ο έρως. Ωραιοτάτη, όπως αποδεικνύουν τουλάχιστον αι προσωπογραφίαι του Παρµεζάν, ενυµφεύθη αλληλοδιαδόχως τον Τζερόλαµο Ριάριο, κατόπιν τον Τζιάκοπο ∆έο, και τέλος τον Τζοβάνι των Μεδίκων. Εκ του τελευταίου τούτου γάµου, εγεννήθη ο ισχυρότερος στρατιώτης της Ιταλίας, «ο Τζοβάνι των Μαύρων Συµµοριών», όστις υπήρξε σύµβολον ανδρείας και ορµητικότητος.
Ο Οκτάβιο Ριάριο, άρχων του Φόρλι και υιός της κοµήσσης, είχε µισθωθή την 9ην Ιουνίου 1498 εις την υπηρεσίαν της Φλωρεντίας µε τους µισθοφόρους του και 100 ίππους αντί 15 χιλιάδων φιορινίων. Αλλ’ όταν εις τας αρχάς του 1499, η ∆ηµοκρατία τον εκάλεσε, εικοσαετή τότε µόλις την ηλικίαν, δεν απήντησε παρά µε προσχήµατα και δικαιολογίας. Η ∆ηµοκρατία, ούσα µια Κυβέρνησις εµπόρων, δεν ήλθεν εις άµεσον ρήξιν, ηρκέσθη µόνον να αναστείλη την πληρωµήν. Αλλά η κόµησσα, εντός του ιδίου έτους, απηυθύνθη εις τους ενδοξοτάτους άρχοντας της Φλωρεντίας, και τους εδήλωσε µε πολλάς περιστροφάς ότι ο ∆ουξ του Μιλάνου, ο φοβερός Λουδοβίκος Μόρος, εκάλει τον Οκταβιανόν εις βοήθειάν του, διότι επληροφορήθη ότι οι Γάλλοι ητοιµάζοντο να εισβάλουν εις την Ιταλίαν. Αλλ’ ότι δεν είχε δεχθή την πρόσκλησιν εξ ονόµατος του υιού της, διότι δεν ήθελε να αθετήση τας συµφωνίας της απέναντι της Φλωρεντίας. Κατ’ αυτόν τον τρόπον επανέφερεν εν ζωή ένα συµβόλαιον, το οποίον η Φλωρεντία εθεωρούσεν ως διαλυθέν, και εις την αναφοράν της προς του «Ενδοξωτάτους Άρχοντας της Φλωρεντίας», η κόµησσα υπηνίσσετο ωρισµένα γεγονότα, διά των οποίων διεφαίνετο η πρόθεσίς της όπως αποκτήση το συµφωνηθέν ποσόν, παρ’ όλον ότι η υπηρεσία δεν είχε παρασχεθή.
Η υπόµνησις της συγγενείας της µε τον Λουδοβίκον Μόρον ήτο µια έµµεσος απειλή κατά της Φλωρεντίας, διότι πράγµατι ο Λουδοβίκος Μόρος, και µια ενδεχοµένη κάθοδος των Γάλλων διά των Άλπεων, ήσαν δύο πράγµατα που κατετρόµαζον τους Φλωρεντινούς.
Ο Νικόλαος Μακιαβέλι επεφορτίσθη να επισκεφθή την κόµησσαν εις την κατοικίαν της του Φόρλι, και αι οδηγίαι του ήσαν απολύτως σαφείς. Έπρεπε δηλαδή να αρνηθή την αίτησιν, αλλά κατόπιν, λόγω των αδιασπάστων φιλικών σχέσεων µεταξύ της ∆ηµοκρατίας της Φλωρεντίας, και της Κοµητείας του Φόρλι, η ∆ηµοκρατία ανελάµβανε να πληρώση την λεγοµένην «Κοντότα» (εξ ου η λέξις Κοντοτιέρος), αλλ’ ως εάν ευρίσκοντο εν καιρώ ειρήνης και όχι εν καιρώ πολέµου.
Η Καθηµερινή, 7 Οκτωβρίου 1931
<><><><><><><><><><><><><><><><><><><><><>
Στην αυλή των Φορλί
Ο Μακιαβέλι έγινε φιλοφρονέστατα δεκτός από την κόµησσαν. Εις τοιούτον µάλιστα βαθµόν, ώστε ο Μπιάτζιο Μπονακόρσι, πληροφορηθείς τα της υποδοχής, του απέστειλε την εξής επιστολήν:
«Φοβούµαι µήπως πειραχθής αν σου µιλήσω περί των τιµών των οποίων έτυχες από την κυρίαν του Φορλί. Ασφαλώς υπάρχει κάποια υπερβολή εις το “τιµών” αυτό, η υποδοχή θα υπήρξεν ασφαλώς εγκαρδία αλλά µόνον εγκαρδία. Η αυλή των Φορλί εσυχνάζετο από πλήθος Φλωρεντινών, διά τον λόγον ότι ο σύζυγος της Κατερίνα κατήγετο εκ της οικογενείας των Μεδίκων. Εξ άλλου η κόµησσα είχε κάθε συµφέρον να παραµείνη φίλη της ∆ηµοκρατίας, διά να επιτύχη την επικαρπίαν της περιουσίας, την οποίαν ο υιός της Τζιοβάνι κατείχεν εν Φλωρεντία περιουσία που εκινδύνευε να λάβη την τύχην της περιουσίας των άλλων Μεδίκων.
Είνε προφανές ότι ο Μακιαβέλι απέτυχεν εις την αποστολήν του και η πρεσβεία του δεν κατέληξεν εις κανένα αποτέλεσµα. Την αποτυχίαν αυτήν επιβεβαιώνουν επιστολαί του Μπιάτζιο, εκ των οποίων παραθέτοµεν µερικάς φράσεις: «Σας πληροφορώ ότι πρέπει να επιστρέψητε το ταχύτερον, διότι η παραµονή σας εκεί δεν έχει κανένα σκοπόν, σχολιάζεται δε δυσµενώς εδώ, όπου υπάρχει σωρεία υποθέσεων, διά τας οποίας η παρουσία σας είναι απαραίτητος». Ο απεσταλµένος όµως δεν συµφωνεί µε τας απόψεις του Μπιάτζιο, προς στιγµήν µάλιστα φαντάζεται ότι η ανατεθείσα εις αυτόν αποστολή είχε στεφθή υπό πλήρους επιτυχίας. Η κόµησσα, µιαν εσπέραν, απεδέχθη ασυζητητί τας προτάσεις της Φλωρεντίας, περιοριζοµένη εις µιαν ελαφράν ειρωνείαν. «Αι διαβεβαώσεις, τας οποίας παράγει η Αρχοντία της Φλωρεντίας, είνε πάντοτε ικανοποιητικαί, αι πράξεις της όµως πολύ απέχουν». Αλλά η αποδοχή αυτή δεν διαρκεί παρά µίαν µόνον νύκτα, και ο νεαρός απεσταλµένος –ο οποίος βραδύτερον απέκτησε την πείρα των υποθέσεων– είχε σπεύση να αναγγείλη εις τους άρχοντας της Φλωρεντίας την επιτυχίαν των συνεννοήσεών του.
Ταύτα συνέβαινον την 23ην προς την 24ην Ιουλίου, ότε εις µιαν νεωτέραν συνδιάλεξιν, η κόµησσα προέβαλε την αξίωσιν όπως οι Φλωρεντινοί αναλάβουν την υποχρέωσιν να υπερασπίσουν τα εδάφη της εν περιπτώσει επιθέσεων, διότι εν εναντία περιπτώσει δεν ήτο δυνατόν εις αυτήν να υπογράψη το σύµφωνον φιλίας. Ο Μακιαβέλι εξεπλάγη και «διά πράξεων και διά λόγων» εξεδήλωσε την έκπληξίν του. Αλλά η κόµησσα του απήντησε ότι είχε σκεφθή ολόκληρον την νύκτα, και η µεταβολή αυτή των αντιλήψεών της δεν έπρεπε να τον εκπλήσση, διότι «τα ζητήµατα όσον συζητεί κανείς, τόσον καθορίζονται σαφέστερον».
Η ευφυεστάτη αυτή γυναίκα, η οποία προ του Μακιαβέλι εφήρµοζε τον Μακιαβελισµόν, καθώς αποδεικνύει ο ιστορικός Κάρολος Μπενουά, είχεν εις την πολυτάραχον ζωήν της υπερνικήση δυσχερείας κατά πολύ σπουδαιοτέρας και είχεν εξέλθη σώα διά µέσου µεγάλων κακοτυχιών. Ο θρύλος µάς την παρουσιάζει ως την κατ’ εξοχήν πολιτικήν φυσιογνωµίαν γυναικός της εποχής εκείνης. Η ιστορία µάς την εµφανίζει ως την σκληροτέραν γυναίκα. Είνε γνωστόν το ανέκδοτον: επάνω από τας επάλξεις των τειχών του πύργου της, είχε κραυγάσει προς πολιορκούντας εχθρούς ότι ηδύναντο να κατασφάξουν τους υιούς της, τους οποίους είχον ως οµήρους, διότι είχε τα µέσα και τον τρόπον να κατασκευάση όσους ήθελεν, και συνεπλήρου την φράσιν της αυτήν µε µιαν ανήθικον χειρονοµίαν. Οπωσδήποτε όµως, είτε αληθές είνε το ανέκδοτον αυτό είτε όχι, είνε γεγονός ότι θα ηδύνατο να εκστοµίση µιαν τοιαύτην φράσιν η πολυµήχανος αυτή γυνή. Τίποτε δεν ήτο δυνατόν να ανατρέψη τα σχέδιά της. Ούτε και αυτή η µητρική στοργή προς τα τέκνα της. Υπήρξε σκληρού χαρακτήρος, όπως οι άνθρωποι της εποχής της. Μεταξύ των άλλων, ο τρόπος που εξεδικήθη τον βίαιον θάνατον των δύο συζύγων της αποτελεί µιαν ακόµη απόδειξιν.
Εξέπλυνε το απεγνωσµένον πάθος εις το αίµα των αθώων. Ας σκεφθώµεν τον 35ετή σεβάσµιον άρχοντα Όρτι. ∆ιότι ήτο ο πατήρ δύο εκ των συνωµοτών, τον κατεβασάνισε και τον έγδαρε ζώντα.
Ο Μακιαβέλι επέστρεψεν εις την Φλωρεντίαν περί τα τέλη του µηνός Ιουλίου. Η αποστολή του έληξεν άκαρπος. Αλλά οι άρχοντες, µη θεωρήσαντες την συνεννόησιν λήξασαν, εξέφραζαν προς αυτόν την ευαρέσκειάν των. Βραδύτερον, η κόµησσα απέστειλεν εις την Φλωρεντίαν µιαν πρεσβείαν, η οποία επέτυχε να αποσπάση αορίστους υποσχέσεις διά την υπεράσπισιν των εδαφών της κοµητείας της.
Φαίνεται ότι η απουσία του Μακιαβέλι, όχι µόνον δεν εµείωσε την εκτίµησιν, την οποίαν έτρεφον προς αυτόν οι ανώτεροι, και υφιστάµενοί του, αλλά τουναντίον την ηύξησε. ∆ιότι κατόπιν της ακάρπου αποστολής, η φήµη του µάλλον ηδραιώθη περισσότερον. Είνε πιθανόν αι αρχαί της Φλωρεντίας να εσηµείωσαν την αποτυχίαν του γραµµατέως των ∆έκα, αλλ’ όµως φαίνεται ότι οι υφιστάµενοί του αντελήφθησαν πλήρως την εις βάρος της υπηρεσίας απουσίαν του προϊσταµένου των. Ο Μπιάτζιο, γράφων εις αυτόν να επιστρέψη, του λέγει ότι µόνον η Καγκελαρία τον χρειάζεται, αλλά προσέτι ότι ο αντικαταστάτης του Αντώνιο Ντελαβάλε ήταν όλως διόλου ανίκανος, και ότι προσέτι είχε καταστή µισητός, διότι είχε καταγγείλη πολλούς εκ των υπαλλήλων εις την διοίκησιν. Και η κρατική µηχανή συνησθάνετο σοβαρότατα την έλλειψίν του. ∆ιότι ο Μακιαβέλι ήτο υπάλληλος δραστήριος, φίλεργος, αλλά και συµπαθής εις τους συνεργάτας του. Επέτρεπεν εις αυτούς να προσέρχωνται αργά και να αναχωρούν προ της κεκανονισµένης ώρας εκ των γραφείων.
Αλλ’ ο Μακιαβέλι δεν παρέµεινεν επί πολύ εις την Φλωρεντίαν. Αφού απεστάλη προς το στρατόπεδον της Πίζης, εναντίον του λαοµισήτου εχθρού, αποστέλλεται εις την Γαλλίαν, συνοδεύων τον Φραγκίσκον ντέλλα Κάζα, διά να επιδώση εις τον Λουδοβίκον 12ον εν υπόµνηµα διά του οποίου η Φλωρεντία τον συνεβούλευε να επαγρυπνή επί του αυθέντου του Μπαµόν, επί κεφαλής δυνάµεως 8.000 Γάλλων, οίτινες επρόκειτο να συνδράµουν τους Φλωρεντινούς εις την πολιορκίαν της Πίζης. Οι άνδρες αυτοί, στασιάσαντες, είχον συλλάβη και κατεκράτουν δέσµιον τον επίτροπον της Φλωρεντίας, Λούκα ντέλλι Αλµπίτσι. Η πρεσβεία της οποίας ο Μακιαβέλι απετέλει µέλος είχε την εντολήν να ζητήση την τιµωρίαν «του δυναµένου ευκολώτερα να τιµωρηθή» και δι’ αυτού του τρόπου να λάβη ικανοποίησιν, η τρωθείσα τιµή της ∆ηµοκρατίας.
Εν Γαλλία ευρίσκονται ήδη εις την Αυλήν τρεις Φλωρεντινοί απεσταλµένοι. Η δευτέρα όµως αυτή ειδική αποστολή θα ηδύνατο να αναπτύξη καλλίτερα το ζήτηµα, διότι ο ντέλλα Κάζα, καθώς και ο Μακιαβέλι, ήσαν αυτόπται µάρτυρες της διαδραµατισθείσης στάσεως.
Το πρώτον ταξείδι του Μακιαβέλι εκτός των συνόρων της Ιταλίας υπήρξε δι’ αυτόν αρκετά κοπιώδες. Και ήτο πολύ δυσχερές να παρακολουθή µιαν Αυλήν διαρκώς µετακινουµένην, λόγω της ελλείψεως χρηµάτων. Η διαταγή, την οποίαν παρέλαβεν αναχωρών, αναφέρει: «Να κατευθυνθήτε εις την Λυών µε πάσαν δυνατήν ταχύτητα, εν ανάγκην και έφιππος, εφόσον αι δυνάµεις σάς το επιτρέπουν. Εις την πόλιν αυτήν θα συναντήσετε την Α.Μ. τον χριστιανικόν βασιλέα. Αλλά η αποστολή όταν φθάση εις την Λυών κατά την 28ην Ιουνίου 1500, ο βασιλεύς έχει αναχωρήση εκείθεν. Και η παρακολούθησίς του από τον ντέλλα Κάζα και τον Μακιαβέλι δυσχεραίνεται εκ του γεγονότος ότι αναχωρούσα η Αυλή συνεπαρέλαβεν µεθ’ εαυτής όλους τους διαθεσίµους ίππους. Τα χρήµατα ελλείπουν, και κατά την φράσιν των, «ευρέθησαν εις την Λυών εστερηµένοι των πάντων και σχεδόν γυµνοί». ∆ιά τα χρήµατα επαφίενται εις την αντίληψιν και την φιλανθρωπίαν των εξοχωτάτων αρχόντων της Φλωρεντίας. Τέλος την 30ήν του µηνός, κατορθώνουν να εκκινήσουν προς συνάντησιν του αναχωρήσαντος βασιλέως υπό τας χειρίστας των συνθηκών.
Ο µόνιµος πρεσβευτής της Φλωρεντίας εν Λυών αποστέλλει περί αυτών σχετικόν έγγραφον. «Αντελήφθην δύο ανθρώπους στερουµένους του παντός, προκαλούντες την δυσπιστίαν του κοινού εδώ, και των οποίων η αποστολή θα αποτύχη ασφαλώς, εάν οι εξοχότητές σας δεν δείξουν ενδιαφέρον διά την τύχην των». Αλλά οι «∆έκα της Ελευθερίας και της Ειρήνης» δεν λαµβάνουν υπ’ όψιν των τας πληροφορίας αυτάς. Την 5ην Αυγούστου, ο Μακιαβέλι λαµβάνει τον κάλαµον διά να γράψη µόνος του µιαν επιστολήν προς τους «γαληνοτάτους αυθέντας του», περιγράφων την κατάστασίν του, η οποία είνε ακόµη χειροτέρα και από του συντρόφου του, λόγω του ότι τυγχάνει πτωχότερος εκείνου.
Η Καθηµερινή, 8 Οκτωβρίου 1931
Αλέξανδρος Τζιρκώτης Alexandros Tzirkotis 