Πηγή: https://www.kathimerini.gr/opinion/563042296/enas-kosmos-poy-einai-efiktos/
Θοδωρής Γεωργακόπουλος 25.05.2024 • 20:06
Το 1972, τα μέλη της “Λέσχης της Ρώμης”, μιας μη-κερδοσκοπικής οργάνωσης στην οποία συμμετείχαν επιστήμονες, διανοητές και επιχειρηματίες (μεταξύ άλλων και ο Έλληνας Αλέξανδρος Χρηστάκης) σε συνεργασία με ερευνητές του ΜΙΤ, εξέδωσαν μιαν έκθεση με τίτλο “Τα Όρια Της Ανάπτυξης”. Ήταν μια οικονομοτεχνική μελέτη που χρησιμοποιούσε μαθηματικά μοντέλα για να καταγράψει τις συνέπειες της συνεχιζόμενης ανάπτυξης και της αύξησης του παγκόσμιου πληθυσμού στην επάρκεια των φυσικών πόρων, και περιέγραφε πιθανά σενάρια για το μέλλον. Το συμπέρασμα της μελέτης ήταν σαφές: αν η ανθρωπότητα συνέχιζε να κατασπαταλά τους πόρους του πλανήτη με τον ίδιο ρυθμό, κάποια στιγμή εντός των επόμενων εκατό χρόνων θα ξεπερνούσε τα όρια μέσα στα οποία ο πλανήτης θα μπορούσε να τη συντηρήσει. Η μελέτη απέκτησε τεράστια δημοσιότητα, κυκλοφόρησε με τη μορφή βιβλίου και πούλησε 30 εκατομμύρια αντίτυπα και, επιπλέον, λοιδορήθηκε από πολιτικούς, επιχειρηματίες και “ειδικούς” και, βεβαίως, τελικά αγνοήθηκε παντελώς. Πενήντα χρόνια μετά, αποδεικνύεται ότι τα σενάρια που προέκυψαν από την εκείνη την ανάλυση τότε λίγο-πολύ έπεσαν μέσα. Συγκεκριμένα, ένα από τα σενάρια: το “business as usual”. Η ανθρωπότητα δεν έλαβε υπόψιν τις προειδοποιήσεις. Συνέχισε κανονικά, σα να μην τρέχει τίποτε. Και τα πράγματα εξελίχτηκαν ακριβώς όπως προέβλεπαν αυτοί που προειδοποιούσαν.
Πενήντα χρόνια μετά, άλλοι επιστήμονες και οικονομολόγοι από τη “Λέσχη της Ρώμης” και άλλους ερευνητικούς οργανισμούς και πανεπιστήμια (το Potsdam Institute for Climate Impact Research, το Stockholm Resilience Centre του Πανεπιστημίου της Στοκχόλμης και το BI Norwegian Business School) ετοίμασαν μια νέα μελέτη με αντικείμενο την επίπτωση των οικονομικών συστημάτων του πλανήτη στην κλιματική αλλαγή, και τις πολιτικές που πρέπει να ακολουθηθούν για να συγκρατηθεί η θερμοκρασία της ατμόσφαιρας κάτω από τους +2 βαθμούς Κελσίου σε σχέση με πριν από τη βιομηχανική επανάσταση. Η έκθεση λέγεται “Earth4All” (κυκλοφορεί ως βιβλίο και στα ελληνικά με τίτλο “Γη Για Όλους” από τις εκδόσεις Παπαζήση) και αντιμετωπίζει το πρόβλημα ως πρόβλημα οικονομικών συστημάτων, και όχι ως αμιγώς περιβαλλοντικό θέμα. Οι ερευνητές στην ανάλυσή τους κοίταξαν και άλλα πράγματα πέρα από τις εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου και τη συμμετοχή των ορυκτών καυσίμων στο ενεργειακό μείγμα. Αν και τα συμπεράσματα της ανάλυσης μοιάζουν ρομαντικά και φιλόδοξα (θα τα δούμε παρακάτω), εντούτοις η προσέγγιση των ερευνητών για την εξαγωγή τους ήταν αμιγώς τεχνοκρατική. Σχεδίασαν δύο δείκτες (το “δείκτη μέσης ευημερίας” και το “δείκτη κοινωνικής έντασης”) για να αξιολογήσουν το πόσο μέτρα πολιτικής για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής θα συναντούσαν κοινωνικές αντιδράσεις ή θα μείωναν την ευημερία των κοινωνιών. Σχηματοποίησαν ως τελικό στόχο, δε, τη συνολική ευημερία της ανθρωπότητας και τι βιωσιμότητα της οικονομικής της ανάπτυξης, και όχι μόνο το μετριασμό της κλιματικής αλλαγής και την προσαρμογή στις συνέπειές της. Ως εκ τούτου, οι πέντε μεγάλες παρεμβάσεις στις οποίες καταλήγουν περιλαμβάνουν και άλλα, φαινομενικά άσχετα (αλλά όχι ευκολότερα) πράγματα.
Οι πέντε “έκτακτες ανατροπές” που, λέει, πρέπει να γίνουν είναι:
– Η εξάλειψη της φτώχειας
– Η αντιμετώπιση της μεγάλης ανισότητας (όχι η εξαφάνιση της)
– Η ενδυνάμωση των γυναικών
– Η μετάβαση σε ένα υγιές διατροφικό σύστημα που δεν καταστρέφει τα οικοσυστήματα και
– Η μετάβαση στην “καθαρή” ενέργεια
Τα δύο από αυτά τα καταλαβαίνουμε όλες και όλοι. Τα υπόλοιπα, θα αναρωτηθεί κάποιος, τι σχέση έχουν με την κλιματική αλλαγή; “Οι λύσεις για την κλιματική αλλαγή πρέπει να είναι αποδεκτές, δίκαιες και προσιτές στα μεσαία στρώματα παγκοσμίως”, γράφουν οι ερευνητές, “διαφορετικά κινδυνεύουν να συναντήσουν μεγάλη αντίσταση”. Το επιχείρημα είναι ενδιαφέρον: μόνο με την ταυτόχρονη αντιμετώπιση των πηγών μεγάλων εντάσεων μέσα στις κοινωνίες, λέει, μπορούν να γίνουν αποδεκτές οι δύσκολες και ενίοτε και ακριβές λύσεις για το μετριασμό της κλιματικής αλλαγής. Χωρίς καταπολέμηση των ανισοτήτων και κοινωνική ειρήνη δεν γίνεται να εφαρμοστούν οι άλλες, μεγάλες και δύσκολες πολιτικές. Είναι ένα εύλογο επιχείρημα, αλλά ένα εξαιρετικά φιλόδοξο σχέδιο. Όπως παραδέχονται και μέσα στο κείμενο, “είναι μεγαλύτερο από το Σχέδιο Μαρσαλ” που ανοικοδόμησε την Ευρώπη μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Είναι το δυσκολότερο πράγμα που έχει κάνει ποτέ η ανθρωπότητα. Πώς μπορεί να γίνει κάτι τέτοιο;
Οι ερευνητές περιγράφουν σχέδια και για τις πέντε προκλήσεις, κάποια εκ των οποίων είναι αυτονόητα και εύλογα, άλλα εκ των οποίων είναι πιο αμφιλεγόμενα. Για τα περιβαλλοντικά θέματα οι λύσεις είναι λίγο-πολύ γνωστές, ρεαλιστικές καίτοι δύσκολες: επενδύσεις σε νέες μορφές αποδοτικής γεωργίας, στη διαχείριση των υδάτων και την υγεία των καλλιεργήσιμων εδαφών και ο τερματισμός της αποψίλωσης των δασών, μεταξύ άλλων. Αντικατάσταση των ορυκτών καυσίμων με επενδύσεις σε ΑΠΕ και αποθήκευση το συντομότερο δυνατό, σοβαροί φόροι στον άνθρακα. Τα γνωστά. Για τα οικονομικά θέματα, οι λύσεις είναι ακόμα πιο φιλόδοξες (κι ο πήχης ήταν ήδη ψηλά): αλλαγές στην αρχιτεκτονική του διεθνούς εμπορίου, στήριξη των χωρών χαμηλού εισοδήματος με φτηνότερα δάνεια και ευκολότερη μεταφορά τεχνολογίας από τις πλουσιότερες, πιο προοδευτική φορολογία εισοδήματος και περιουσίας, ενίσχυση των εργατικών δικαιωμάτων και μέτρα ενίσχυσης των ασθενέστερων, όπως προγράμματα καθολικού βασικού εισοδήματος. Για το θέμα της ενδυνάμωσης των γυναικών, μεν, υπάρχει το εύλογο κομμάτι (η ισότιμη συμμετοχή των γυναικών στην εργασία έχει όντως θεαματικά αποτελέσματα), αλλά οι ερευνητές επισημαίνουν και ένα άλλο επιχείρημα, το οποίο με προβλημάτισε. Στο μοντέλο του Earth4All μια σημαντική μεταβλητή είναι ο πληθυσμός. Εμμέσως πλην σαφώς, οι αναλυτές υπονοούν πως η ενδυνάμωση των γυναικών ειδικά στις φτωχές χώρες του κόσμου, μπορεί να οδηγήσει σε μικρότερες οικογένειες και στον περιορισμό του παγκόσμιου πληθυσμού κάτω από τα 10 δισεκατομμύρια μέχρι τα τέλη του αιώνα.
Όπως και να ‘χει, όμως, οι ερευνητές δεν μένουν μόνο στην καταγραφή των δύσκολων αλλά κατά κανόνα γνωστών λύσεων, αλλά περιγράφουν και τα εναλλακτικά σενάρια για το μέλλον, όπως τα βγάζει το μοντέλο τους, ανάλογα με το αν οι λύσεις αυτές υλοποιηθούν ή όχι. Στο βιβλίο παρουσιάζουν δύο από αυτά τα σενάρια. Το ένα το αποκάλεσαν “πολύ λίγα, πολύ αργά” και το άλλο “γιγάντιο άλμα”. Δεν είναι δύσκολο να μαντέψετε ποιο είναι το καλό και ποιο το κακό.
Στο “πολύ λίγα, πολύ αργά”, ο κόσμος συνεχίζει λίγο-πολύ στην πεπατημένη του σήμερα. Στόχοι για το κλίμα μπαίνουν. Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας αυξάνονται παντού. Επενδύσεις σε νέες τεχνολογίες γίνονται. Η φτώχεια μειώνεται, αλλά αργά. Το πρόβλημα των μεγάλων οικονομικών ανισοτήτων δεν αντιμετωπίζεται, ως εκ τούτου η κοινωνική εμπιστοσύνη μειώνεται δραματικά. Ο “Δείκτης Μέσης Ευημερίας” (που, όπως τον υπολογίζουν, μειώνεται σταθερά από τα τέλη της δεκαετίας του 2000), συνεχίζει να μειώνεται σταθερά μέχρι το 2060 (και μετά συνεχίζει να μειώνεται, αλλά πιο αργά), ενώ ο Δείκτης Κοινωνικής Έντασης αυξάνεται μέχρι το 2050. Έτσι τα κράτη δεν πετυχαίνουν ούτε καν τους ανεπαρκείς κλιματικούς στόχους που έχουν θέσει τα ίδια. Οι χώρες ανταγωνίζονται μεταξύ τους για πόρους και κατά συνέπεια διεθνείς κοινές δράσεις για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής είναι αδύνατες. Η θερμοκρασία ξεπερνά το +2,5C μετά τα μέσα του αιώνα, τα tipping points του φυσικού μας κόσμου δοκιμάζονται μέχρι το τέλος του αιώνα, οι φτωχότεροι υφίστανται τις πιο δραματικές συνέπειες, αλλά μέχρι το 2100 δεν έρχεται κάποια καθολική οικολογική ή κλιματική κατάρρευση. Ο κόσμος γίνεται πιο ασταθής και ανασφαλής, η ζωή πιο “γκρίζα” και μόνο οι γηραιότεροι θυμούνται πώς ήταν κάποτε που υπήρχαν εποχές, σταθερότητα και προβλεψιμότητα στο τι καιρό θα κάνει. Αλλά οι ερευνητές εδώ τονίζουν ότι σε αυτό το σενάριο είναι υπολογίσιμες οι πιθανότητες κοινωνικής κατάρρευσης, ειδικά μέχρι τα μέσα του αιώνα. Η σύνδεση της κλιματικής κρίσης με αυτές τις εντάσεις που αναπτύσσονται σήμερα που μιλάμε σε όλες τις κοινωνίες του κόσμου είναι πολύ ενδιαφέρουσα και χρήσιμη. Το μήνυμα είναι σαφές και πειστικό: χωρίς κοινωνική συνοχή και διεθνή συνεργασία οι υπόλοιπες λύσεις που συζητιούνται ή σχεδιάζονται για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής είναι εντελώς αδύνατο να εφαρμοστούν.
Το άλλο σενάριο, το “γιγάντιο άλμα”, περιλαμβάνει την πάρα πολύ γρήγορη ανατροπή του status quo του κόσμου μας. Όλα αυτά τα πέντε φιλόδοξα που περιγράφουν οι ερευνητές, γίνονται. Η Παγκόσμια Τράπεζα, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου αλλάζουν προτεραιότητες και πολιτική. Τεράστιες επενδύσεις κατευθύνονται σε ΑΠΕ και “πράσινες” βιομηχανίες και στην στήριξη χωρών χαμηλού εισοδήματος, αλλά επίσης στην εκπαίδευση, την υγεία και τις υποδομές. Όλες οι χώρες αντιμετωπίζουν τις οικονομικές ανισότητες ως εχθρό, με νέα μέτρα για την αντιμετώπιση της φοροαποφυγής από εταιρείες και δισεκατομμυριούχους και την υιοθέτηση ενός Καθολικού Βασικού Εισοδήματος (που οι ερευνητές προτιμούν να αποκαλούν “μέρισμα”). Σε αυτό το σενάριο η μέση ευημερία αυξάνεται θεαματικά, οι κοινωνικές εντάσεις μένουν σταθερές ή μειώνονται λίγο και, κυρίως, τα κράτη πετυχαίνουν και να αλλάξουν τα διατροφικά και ενεργειακά συστήματα του κόσμου. Η θερμοκρασία μέχρι το τέλος του αιώνα περιορίζεται κάτω από τους +2C. Ο κόσμος είναι πολύ πιο θερμός και δυσάρεστος από ό,τι είναι σήμερα. Αλλά η ανθρωπότητα έχει πετύχει κάτι αξιοθαύμαστο, πρακτικά για πρώτη φορά στην ιστορία της: μια πραγματικά βιώσιμη ανάπτυξη, χάρη στην οποία μπορεί να επενδύσει στην προσαρμογή σε αυτές τις νέες, δύσκολες συνθήκες. Είναι το καλύτερο σενάριο που μπορεί να επιτευχθεί.
Πόσο πιθανό είναι να συμβεί κάτι τέτοιο; Για τους πιο κυνικούς και κυνικές από εμάς, όχι πολύ. Ο κόσμος μας δεν πάει προς αυτή την κατεύθυνση. Ούτε οι συγγραφείς του Earth4All έχουν τέτοιες ψευδαισθήσεις. Αυτό που τονίζουν, όμως, είναι χρήσιμο και πολύτιμο ως μήνυμα: ότι είναι εφικτό. Γίνεται. Είναι πολύ, πολύ δύσκολο, αλλά δεν είναι αδύνατο. Και γρήγορα. “Αυτές οι εξαιρετικές ανατροπές μπορούν να επιτευχθούν μέσα σε μόνο μία γενιά, γράφουν. “Όμως η δράση πρέπει να ξεκινήσει τώρα”.
Αλέξανδρος Τζιρκώτης Alexandros Tzirkotis 